گل راعی

گل راعی، هوفاریقون ، گل شهناز (نام علمی: Hypericum perforatum)،

[۱]

گیاهی علفی و پایا از تیره هیپریکاسه (Hypericaceae) است که معمولاً به صورت خودرو در میان کشتزارهای

گندم و

ذرت یافت می‌شود. در ایران در دامنه کوه‌های

البرز،

چالوس،

مازندران و نقاط

غرب ایران و در مسیر قله

چین کلاغ به حد زیادی می‌روید. علف چای و گیاهان مشابه آن (Hypericumها)، بنابر داشتنِ

hypericin شناسایی شده‌اند؛ امّا گونهٔ H. perforatum (به‌طور خاص)، یک

گیاه دارویی نیرومند و یکی از گیاهان پرفروش در

ایالات متّحدهٔ آمریکا است. این گیاه، به‌طور گسترده در مناطق معتدل اروپا (

اوکراین و

روسیه)،

آسیا (

ترکیه،

هند و

چین) و

شمال آفریقا (

خاورمیانه) و ایالات متّحدهٔ آمریکا پراکنده شده‌است. در هند، بر ارتفاعات بلندتر

رشته کوه هیمالیا و در تپّه‌های بخش‌های مرکزی کشور می‌روید.

[۲]

ریخت‌شناسی

علف چای تقریباً تا یک متر بلندی دارد و به همراه

شاخه‌های جفتی و متقابل رشد می‌کند.

برگ‌های آن متقابل و بی‌پایه (چسبیده) است، تا دو سانتی‌متر بلندی دارد و دارای نقاط

غدّه ای و نیمه شفّاف متعدّدی که در برابر

نور پدیدار می‌شود می‌باشد.

گُل‌های زرد تا سفید رنگ، دارای پنج

گلبرگ، با

پرچم‌های بیرون زده است و به صورت

مجتمع در بالای

ساقه‌ها به چشم می‌خورد.

این گیاهان، حاوی تعداد زیادی از

پیگمان (رنگیزه)های

فلورسانس dianthrone (ترکیب‌های دارای دو

انترون، به شکل ساختارهای سوزنی و به رنگ سفید تا زرد روشن) مربوط به

طیف قرمز با فعّالیت زیستی هستند. این نیز گزارش شده که

بیوسنتز hypericinها، با

ریخت زایی و چیدمان غدد

روغنی قرمز تیرهٔ موجود بر روی برگ‌های گیاه، مرتبط است.

[۳]

[۴]

نام‌گذاری گیاه

این گیاه در ایران، با نام‌های علف چای، گُل راعی یا هزارچشم خوانده شده‌است و در زبان انگلیسی، St. John’s wort (به معنی:

مخمّر

یوحنای مقدّس) نام دارد؛ دلیل این نام گزینی، به گُلدهی و برداشت سنّتی آن در زادروز

حضرت یحیی (۲۴ ژوئن) برمی‌گردد

[۵]؛ همچنین می‌تواند یادآور شوالیه‌های St. John (به معنی: شوالیه‌های

یوحنای مقدّس) باشد که در طول

جنگ‌های صلیبی، از آن برای درمان

زخم استفاده می‌کردند.

[۶] لازم است ذکر شود که همهٔ گونه‌های خانوادهٔ Hypericaceae با نام St. John’s wort شناخته می‌شوند.

[۷]

با نگاهی به واژه نامه‌های پارسی، نام‌های کهن و نام عربی (و برخی از ویژگی‌های کلّی) آن نیز به چشم می‌خورد:

واژهٔ هوفاریقون در

لغت‌نامه دهخدا

هوفاریقون. معرب، اِ) به لغت رومی نام دوایی است که آن را دارمی رومی گویند و آن حبی باشد سرخ به رنگ

سماق بغدادی و به عربی رمان الانهار خوانند. عرق النسا را نافع است و بول وحیض را براند و آن را هیوفاریقون هم می‌گویند. (آنندراج) (برهان). هزارچشم. و رجوع به مفردات ضریر انطاکی و تحفهٔ حکیم مؤمن و گیاه‌شناسی گل گلاب ص ۲۰۴ شود.

[۸]

واژهٔ هوفاریقون در

فرهنگ لغت عمید

(اسم) [معرب، مأخوذ از یونانی] اوفاریقون، هیوفاریقون› (

زیست‌شناسی) [hufāriqun] گیاهی با ساقهٔ کوتاه، برگ‌های سرخ، و گل‌های زرد یا سفید چتری شبیه گل

شبت، که تخم‌های آن در غلاف دراز قرار دارد. در طب قدیم جهت رفع تنگی نفس، سل و درد سینه به‌کار می‌رفته؛

علف چای.

[۹]

اثر دارویی

گیاه گل راعی از نظر طب قدیم ایران گرم و خشک است و خواص درمانی بسیاری دارد این گیاه ضد کرم معده و روده است و گرفتگی صدا را باز می‌کند. این گیاه برای درمان مرض کزاز بکار می‌رود و اگر برگ آن را به صورت پودر روی زخمهای عمیق بپاشید این نوع زخمها را خوب می‌کند. مواد روغنی گیاه بالاخص دارای اثرات بارز ضد زخم، ضدسوختگی و التیام بخش پوستی می‌باشد.

[۱۰] گل راعی درمان‌کننده بیماری مننژیت است؛ درد پشت و گردن و خشکی گردن را درمان می‌کند و ضدافسردگی است. این گیاه اشتها را باز می‌کند بنابراین می‌توان آن را به بچه‌ها و افراد مسن که اشتها ندارند داد. کسانی که از داروهای آسم و ضدسرماخوردگی و حساسیت استفاده می‌کنند نمی‌توانند چای کوهی مصرف کنند. مواد مؤثر موجود در این گیاه، شامل هایپرفورین و هایپریسین است.

[۱۱]

[۱۲]

[۱۳] هایپرفورین موجود در گل راعی با تحریک تمایز

کراتینوسیت‌ها و ساخته شدن کراتین موجب بازیابی ساختار آسیب دیده

اپیدرم و در نتیجه بهبود ترک خوردگی پا می‌شود.

[۱۴]

[۱۵] همچنین هایپریسین و سودوهایپریسین موجود در

عصاره گل راعی سبب افزایش تعداد سلول‌های

فیبروبلاست و همچنین گرانول‌های

کلاژن موجود در آن‌ها و کاهش سلول‌های پیر و مرده می‌شوند. در نتیجه

عصاره روغنی این گیاه سبب تسریع روند بهبود ترک خوردگی پا می‌شود.

[۱۶] علاوه بر این هایپرفورین موجود در این گیاه دارای خاصیت ضد التهابی می‌باشد. این ماده مؤثره سبب مهار آنزیم‌های

سیکلواکسیژناز ۱ و ۵-

لیپواکسیژناز شده، در نتیجه از تولید PGE2 و LTB4 که از عوامل ایجاد

التهاب هستند، جلوگیری می‌کند.

[۱۷]

[۱۸]

[۱۹]

عصاره این گیاه علیه

باکتری‌های Staphylococcus spp. و Streptococcus spp. دارای اثرات آنتی باکتریال می‌باشد. این

باکتری‌ها می‌توانند در مناطقی از

پاشنه پا که دچار ترک خوردگی شده‌است ایجاد

عفونت نمایند.

[۲۰]

[۲۱]

[۲۲]

[۲۳]

[۲۴]

[۲۵]

درمان افسردگی

خاصیت این گیاه در درمان افسردگی به اثبات رسیده و مکانیزم اثر

ضد افسردگی آن از طریق مهار آنزیمی است. یکی از مواد مؤثر این گیاه هایپریسین می‌باشد که فراورده‌های آن هم بر اساس همین ماده استاندارد سازی می‌شوند و اثر

ضد افسردگی گیاه نیز مربوط به این ماده می‌باشد. در ابتدا تصور می‌شد که این ماده مهارکنندهٔ آنزیم Mono amino oxidase (به اختصار: MAO) است؛ ولی مطالعات جدیدتر روی حیوانات نشان داد که این اثر بسیار ناچیز است و مکانیسم عمده اثر ضد افسردگی آن از طریق مهار برداشت (reuptake)

سروتونین یا سایر

انتقال دهنده‌های عصبی (نوروترانسمیترها) در

مغز می‌باشد.

[۲۶]

اَشکال دارویی

داروهای موجود در ایران

از این گیاه پنج فراوردهٔ دارویی در بازار ایران موجود است. قطرهٔ هایپیران و قرص پرفوران که هر دو در درمان افسردگی کاربرد دارند؛ افشانه نوروژیک، که در درمان دردهای عصبی کاربرد داشته و خاصیت ضدالتهابی دارد. عصاره گیاه گل راعی که عصاره گلایکولی به دست آمده از سر شاخه‌های گل دار این گیاه است و در درمان ترک‌های پوستی پا مؤثر است. این عصاره سبب تحریک

رشد و تمایز بافت می‌شود و اثرات ضد التهاب و آنتی باکتریال دارد. همچنین عصاره

هوفاریقون، عصاره روغنی این گیاه است که در درمان

زخم معده کاربرد دارد و اثرات ضد زخم و ضد

التهاب دارد.
نکتهٔ قابل ذکر در مورد این گیاه و فراورده‌های آن، تداخلات دارویی آن است که مصرف آن را محدود نموده و دلیلش هم مهار آنزیمی MAOاست، که با برخی از داروهای ضد افسردگی و داروهای دیگر تداخل شدید دارد. به هر حال، برای استفاده از این داروها، م با دکتر داروساز یا پزشک معالج لازم است.

تداخل‌های دارویی و احتیاط‌های پزشکی لازم برای مصرف مشتقات دارویی

جدول زیر، ۱۰ دسته از اثرات و تداخل‌های

دارویی و نکات قابل ملاحظهٔ

درمان دارویی با مشتقات شیمیایی ساخته شده از

علف چای را نشان می‌دهد.

[۲۷]

خواص ضد افسردگی

قدرت این دارو گیاهی در مقابله با افسردگی‌های خفیف تا متوسط و برخی موارد ماژور هم میزان با داروی‌های شیمیایی ذکر گردیده است اما مقالاتی هم وجود دارد که این موضوع را رد می‌کند.

[۲۸] از خواص دیگر این دارو، درمان دردهای دوران قاعدگی می‌باشد.

[۲۹]