گیاهان دارویی

بابونه (ابهام‌زدایی) 

بابونه

نامی عمومی است که برای انواع مختلفی از گیاهان هم‌خانواده با

مینای چمنی (از تیرهٔ

کاسنیان) به کار می‌رود. دو گونه از این گیاهان، شامل

بابونه آلمانی، به صورت

دم‌شده به کار می‌روند و برایشان خواص دارویی قائل شده‌اند.

گونه‌ها

بابونه آلمانی و

بابونه رومی. گونه‌های دیگری از گیاهان هم نام بابونه بر خود دارند (نظیر

بابونه بهاری و

بابونه زرد) اما معمولاً به صورت دم‌کرده به کار نمی‌روند و خواص دارویی برایشان ذکر نشده‌است.

شیرین‌بیان (

نام علمی: Glycyrrhiza glabra)، که به

فارسی مَهْک گفته می‌شود، گیاهی خودرو از تیرهٔ سبزی‌آساها، بومی جنوب

اروپا، شمال

آفریقا و نواحی معتدل

آسیا ست. در اکثر نقاط

ایران خصوصاً در شهرستان خاتم

مروست و نواحی شرقی و شمال شرقی و همچنین

آذربایجان، سلسله جبال بختیاری و شهرستان

اقلید به فراوانی می‌روید. برگ‌های آن مرکب است و از ۴ تا ۷ زوج برگ به اضافهٔ یک برگچهٔ انتهایی تشکیل یافته‌است که به سبب ترشح شیره، چسبنده‌اند. گلهایش مایل به آبی و میوه‌اش شامل ۵ تا ۶ دانهٔ مایل به قهوه‌ای است. ریشه و

ساقهٔ زیرزمینی آن مصرف دارویی دارد.

[۲] ریشه‌ها و ریزومهای این گیاه دارای پوستی قهوه‌ای‌رنگ یا سیاه و مغز زردرنگ است.

رومارَن یا اِکلیل کوهی یا رُزماری (Rosmarinus officinalis) گیاهی

خشبی، چندساله و معطر است که برگ‌هایی سوزنی‌شکل و

همیشه‌سبز دارد.

رومارن بومی منطقهٔ مدیترانه و کشور

اوروگوئه است. گل‌های آن در رنگ‌های گوناگون سفید، صورتی، بنفش یا آبی می‌رویند.

استفاده در آشپزی

از برگهای تازه و خرد شده رومارن به دلیل داشتن

اسانس معطر و روغن فرار و همچنین

تانن در سالاد و در تهیه خوراکهای مرغ و ماهی استفاده می‌شود. پودر برگهای خشک شده اکلیل کوهی به تنهایی یا همراه با سایر ادویه به عنوان چاشنی برای خوش طعم کردن غذاها به خصوص سس سالاد به کار می‌رود. روغن رزماری محرک است و از نظر رایحه و اثر، گرم و نافذ می‌باشد. اثر محرک رزماری روی سیستم اعصاب مرکزی بسیار برجسته است.

کاربرد دارویی

طبق مطالعات انجام شده بر ترکیب اسید رزمارینیک ثابت شده‌است که این ماده در درمان رینوژکتیویت فصلی بسیار مؤثر است Seasonal Allergic Rhinoconjuctivitis (SAR(() در مطالعات صورت گرفته به تعدادی از بیماران مبتلا به SAR، اسید رزمارینیک در مقایسه با پلاسبو توانسته است اثر مهاری بر روی سلولهای اینترلوکین B1، اینترلوکین γ و هیستامین داشته باشد. در گروه درمان شده تعداد نوتروفیلها و ائوزینوفیلهای ترشحات بینی به‌طور محسوسی کاهش یافته‌است. همچنین علائم بیماران اعم از خارش بینی، خارش چشمها، آبریزش بینی و آبریزش چشمها کاهش یافته‌است.

[۱] روغن رزماری و افسنتین در تونیک موی سر موجب تحریک پیاز مو شده و از طاسی زودرس پیشگیری می‌نماید. این دارو در موارد ریزش مو بدون شوره سر نیز اثربخشی زیادی نشان داده است.

[۲]

اندام داروئی

برگ و سرشاخه‌های گلدار گیاه، اندام داروئی رزماری را تشکیل می‌دهد.

دامنه انتشار

پرورش گیاه رزماری در بیشتر نواحی ایران معمول می‌باشد. پرورش‌دهندگان عمدهٔ گیاه رزماری را در دنیا کشورهای شمال آفریقا خصوصاً مراکش و تونس و کشورهای جنوب اروپا خصوصاً اسپانیا، فرانسه، ایتالیا، یوگسلاوی و آمریکا تشکیل می‌دهند.

مواد متشکله

مادهٔ متشکلهٔ اصلی برگ و سرشاخه‌های گیاه رزماری را روغن فرار تشکیل می‌دهد. فارماکوپهٔ گیاهی بریتانیا میزان روغن فرار رزماری را ۱٪ حجم در وزن ذکر کرده‌است، ولی میزان روغن فرار این گیاه در نقاط مختلف دنیا بین ۵/۰ تا ۵/۲ درصد گزارش شده‌است. عمده‌ترین ترکیبات موجود در روغن فرار گیاه را ۱و۸ - سینئول (۱٬۸ - cineol)، بورنئول (Borneol)،

کافور (Campher)، بورنیل استات (Bornyl acetate)، آلفاپی‌نن (&#۹۴۵; - pinene) و –B پینن تشکیل می‌دهند که بسته به شرایط جغرافیائی محل کشت گیاه، میزان و درصد هریک از این مواد متغیر می‌باشد (۲و۸). سایر ترکیبات طبیعی موجود در برگ و سرشاخه‌های گلدار رزماری شامل این دسته‌ها می‌شود: فلاونوئیدها مانند جنکوانین (Genkwanin) و لوتئولین (Luteolin)، اسیدهای فنلی مانند اسید رزمارینیک (Rosmarinic acid)، دی‌ترپن‌ها، تری‌ترپن‌ها، تانن‌ها، مواد تلخ، رزین، ساپونین، پروتئین، چربی، کربوهیدرات، فیبر، برخی املاح و ویتامینها.

مکانیسم اثر

ترپن‌ها و ترپنوئیدهای موجود در رزماری باعث دیلاتاسیون عروق، بهبود گردش خون محیطی و تغذیه بهتر فولیکول مو می‌شوند

هنگامیکه پماد رزماری

[۳] استعمال گردد، گردش خون موضع را افزایش داده و موجب گرمی و داغی و برطرف شدن درد و التهاب می‌شود.

[۴] در تجارب آزمایشگاهی اثر ضد درد آن به اثبات رسیده است. اثر ضد اکسید ان دو ترکیب از مواد متشکله اسانس رزماری بنام کارنوزول و اور سولیک اسید نشان می‌دهد که عوارض التهابی مفاصل که به کمک عوامل اکسیدان در بدن پدید می‌آید، توسط

اسید اورسولیک و کارنوزول برطرف می‌شود. درتجارب آزمایشگاهی اسید روزمارینیک التهاب ناشی از کاراژینان در پای موش صحرائی را برطرف می‌کند. همـچنـین نشان داده شده‌است که اپی ژنین دارای اثر ضد التهاب و خاصیت التیام بخش می‌باشد.

[۵] اسید اورسولیک نیز دارای خاصیت ضد التهاب بوده و مجموعاً این دو ترکیب موجود در روغن رزماری اثر ضدالتهاب شدید ی را اعمال می‌نمایند.

[۶] اثر ضد التهابی اسید اورسولیک از طریق مهارآنزیم لیپواکسی ژناژ و سیکلواکسی ژناژ که عوامل اصلی ایجاد التهاب هستند از یکطرف و وقفه ترشح هیستامین از طرف دیگراعمال می‌شود.

[۶] منتو ل و کامفر موجو د درپماد رزماری هرکدام دارای اثر ضد دردو التهاب مفاصل بوده و اثرآنها مکمل اثر اسانس رزماری می‌باشد. کمیسیون E کشور آلمان مصرف پماد رزماری را در درمان

روماتیسم مفصلی توصیه نموده است.

فرنجمشک (پلنجمشک)، وارنگ بو

[۲] یا آبتل (

نام علمی: Melissa officinalis)

[۳]مسکن و ضد

اگزمای پوستی ناشی از

استرس می‌باشد. از فرنجمشک برای تسکین و رفع درد و ناراحتی ناشی از

گوارش شامل گاز و باد معده نیز بهره می‌گیرند.

گیاهی است پایا از تیرهٔ

نعناعیان که ارتفاعش بین ۳۰ تا ۸۰ سانتیمتر است. این گیاه دارای شاخه‌های پرپشت و متعدد است و به حالت خودرو در اکثر نواحی معتدل آسیا و اروپا (از جمله ایران) می‌روید. برگ‌های این گیاه متقابل بیضوی و قلبی‌شکل و دندانه‌دارند. ریشه این گیاه کوچک و استوانه‌ای شکل و سخت و منشعب است. گل‌هایش سفید یا گلی رنگند که به تعداد ۶ تا ۱۲ در کناره برگ‌ها مجتمع گردیده‌اند. میوه‌اش

فندقه و قهوه‌ای رنگ می‌باشد. این گیاه در طب به عنوان بادشکن و ضد تشنج و مقوی

معده و معرق و زیادکننده ترشحات صفرا تجویز می‌شود. به علاوه در رفع سرگیجه، رفع حالت قی ن باردار و بی خوابی و ضعف مصرف آن توصیه شده‌است.

گل راعی، هوفاریقون ، گل شهناز (نام علمی: Hypericum perforatum)،

[۱]

گیاهی علفی و پایا از تیره هیپریکاسه (Hypericaceae) است که معمولاً به صورت خودرو در میان کشتزارهای

گندم و

ذرت یافت می‌شود. در ایران در دامنه کوه‌های

البرز،

چالوس،

مازندران و نقاط

غرب ایران و در مسیر قله

چین کلاغ به حد زیادی می‌روید. علف چای و گیاهان مشابه آن (Hypericumها)، بنابر داشتنِ

hypericin شناسایی شده‌اند؛ امّا گونهٔ H. perforatum (به‌طور خاص)، یک

گیاه دارویی نیرومند و یکی از گیاهان پرفروش در

ایالات متّحدهٔ آمریکا است. این گیاه، به‌طور گسترده در مناطق معتدل اروپا (

اوکراین و

روسیه)،

آسیا (

ترکیه،

هند و

چین) و

شمال آفریقا (

خاورمیانه) و ایالات متّحدهٔ آمریکا پراکنده شده‌است. در هند، بر ارتفاعات بلندتر

رشته کوه هیمالیا و در تپّه‌های بخش‌های مرکزی کشور می‌روید.

[۲]

ریخت‌شناسی

علف چای تقریباً تا یک متر بلندی دارد و به همراه

شاخه‌های جفتی و متقابل رشد می‌کند.

برگ‌های آن متقابل و بی‌پایه (چسبیده) است، تا دو سانتی‌متر بلندی دارد و دارای نقاط

غدّه ای و نیمه شفّاف متعدّدی که در برابر

نور پدیدار می‌شود می‌باشد.

گُل‌های زرد تا سفید رنگ، دارای پنج

گلبرگ، با

پرچم‌های بیرون زده است و به صورت

مجتمع در بالای

ساقه‌ها به چشم می‌خورد.

این گیاهان، حاوی تعداد زیادی از

پیگمان (رنگیزه)های

فلورسانس dianthrone (ترکیب‌های دارای دو

انترون، به شکل ساختارهای سوزنی و به رنگ سفید تا زرد روشن) مربوط به

طیف قرمز با فعّالیت زیستی هستند. این نیز گزارش شده که

بیوسنتز hypericinها، با

ریخت زایی و چیدمان غدد

روغنی قرمز تیرهٔ موجود بر روی برگ‌های گیاه، مرتبط است.

[۳]

[۴]

نام‌گذاری گیاه

این گیاه در ایران، با نام‌های علف چای، گُل راعی یا هزارچشم خوانده شده‌است و در زبان انگلیسی، St. John’s wort (به معنی:

مخمّر

یوحنای مقدّس) نام دارد؛ دلیل این نام گزینی، به گُلدهی و برداشت سنّتی آن در زادروز

حضرت یحیی (۲۴ ژوئن) برمی‌گردد

[۵]؛ همچنین می‌تواند یادآور شوالیه‌های St. John (به معنی: شوالیه‌های

یوحنای مقدّس) باشد که در طول

جنگ‌های صلیبی، از آن برای درمان

زخم استفاده می‌کردند.

[۶] لازم است ذکر شود که همهٔ گونه‌های خانوادهٔ Hypericaceae با نام St. John’s wort شناخته می‌شوند.

[۷]

با نگاهی به واژه نامه‌های پارسی، نام‌های کهن و نام عربی (و برخی از ویژگی‌های کلّی) آن نیز به چشم می‌خورد:

واژهٔ هوفاریقون در

لغت‌نامه دهخدا

هوفاریقون. معرب، اِ) به لغت رومی نام دوایی است که آن را دارمی رومی گویند و آن حبی باشد سرخ به رنگ

سماق بغدادی و به عربی رمان الانهار خوانند. عرق النسا را نافع است و بول وحیض را براند و آن را هیوفاریقون هم می‌گویند. (آنندراج) (برهان). هزارچشم. و رجوع به مفردات ضریر انطاکی و تحفهٔ حکیم مؤمن و گیاه‌شناسی گل گلاب ص ۲۰۴ شود.

[۸]

واژهٔ هوفاریقون در

فرهنگ لغت عمید

(اسم) [معرب، مأخوذ از یونانی] اوفاریقون، هیوفاریقون› (

زیست‌شناسی) [hufāriqun] گیاهی با ساقهٔ کوتاه، برگ‌های سرخ، و گل‌های زرد یا سفید چتری شبیه گل

شبت، که تخم‌های آن در غلاف دراز قرار دارد. در طب قدیم جهت رفع تنگی نفس، سل و درد سینه به‌کار می‌رفته؛

علف چای.

[۹]

اثر دارویی

گیاه گل راعی از نظر طب قدیم ایران گرم و خشک است و خواص درمانی بسیاری دارد این گیاه ضد کرم معده و روده است و گرفتگی صدا را باز می‌کند. این گیاه برای درمان مرض کزاز بکار می‌رود و اگر برگ آن را به صورت پودر روی زخمهای عمیق بپاشید این نوع زخمها را خوب می‌کند. مواد روغنی گیاه بالاخص دارای اثرات بارز ضد زخم، ضدسوختگی و التیام بخش پوستی می‌باشد.

[۱۰] گل راعی درمان‌کننده بیماری مننژیت است؛ درد پشت و گردن و خشکی گردن را درمان می‌کند و ضدافسردگی است. این گیاه اشتها را باز می‌کند بنابراین می‌توان آن را به بچه‌ها و افراد مسن که اشتها ندارند داد. کسانی که از داروهای آسم و ضدسرماخوردگی و حساسیت استفاده می‌کنند نمی‌توانند چای کوهی مصرف کنند. مواد مؤثر موجود در این گیاه، شامل هایپرفورین و هایپریسین است.

[۱۱]

[۱۲]

[۱۳] هایپرفورین موجود در گل راعی با تحریک تمایز

کراتینوسیت‌ها و ساخته شدن کراتین موجب بازیابی ساختار آسیب دیده

اپیدرم و در نتیجه بهبود ترک خوردگی پا می‌شود.

[۱۴]

[۱۵] همچنین هایپریسین و سودوهایپریسین موجود در

عصاره گل راعی سبب افزایش تعداد سلول‌های

فیبروبلاست و همچنین گرانول‌های

کلاژن موجود در آن‌ها و کاهش سلول‌های پیر و مرده می‌شوند. در نتیجه

عصاره روغنی این گیاه سبب تسریع روند بهبود ترک خوردگی پا می‌شود.

[۱۶] علاوه بر این هایپرفورین موجود در این گیاه دارای خاصیت ضد التهابی می‌باشد. این ماده مؤثره سبب مهار آنزیم‌های

سیکلواکسیژناز ۱ و ۵-

لیپواکسیژناز شده، در نتیجه از تولید PGE2 و LTB4 که از عوامل ایجاد

التهاب هستند، جلوگیری می‌کند.

[۱۷]

[۱۸]

[۱۹]

عصاره این گیاه علیه

باکتری‌های Staphylococcus spp. و Streptococcus spp. دارای اثرات آنتی باکتریال می‌باشد. این

باکتری‌ها می‌توانند در مناطقی از

پاشنه پا که دچار ترک خوردگی شده‌است ایجاد

عفونت نمایند.

[۲۰]

[۲۱]

[۲۲]

[۲۳]

[۲۴]

[۲۵]

درمان افسردگی

خاصیت این گیاه در درمان افسردگی به اثبات رسیده و مکانیزم اثر

ضد افسردگی آن از طریق مهار آنزیمی است. یکی از مواد مؤثر این گیاه هایپریسین می‌باشد که فراورده‌های آن هم بر اساس همین ماده استاندارد سازی می‌شوند و اثر

ضد افسردگی گیاه نیز مربوط به این ماده می‌باشد. در ابتدا تصور می‌شد که این ماده مهارکنندهٔ آنزیم Mono amino oxidase (به اختصار: MAO) است؛ ولی مطالعات جدیدتر روی حیوانات نشان داد که این اثر بسیار ناچیز است و مکانیسم عمده اثر ضد افسردگی آن از طریق مهار برداشت (reuptake)

سروتونین یا سایر

انتقال دهنده‌های عصبی (نوروترانسمیترها) در

مغز می‌باشد.

[۲۶]

اَشکال دارویی

داروهای موجود در ایران

از این گیاه پنج فراوردهٔ دارویی در بازار ایران موجود است. قطرهٔ هایپیران و قرص پرفوران که هر دو در درمان افسردگی کاربرد دارند؛ افشانه نوروژیک، که در درمان دردهای عصبی کاربرد داشته و خاصیت ضدالتهابی دارد. عصاره گیاه گل راعی که عصاره گلایکولی به دست آمده از سر شاخه‌های گل دار این گیاه است و در درمان ترک‌های پوستی پا مؤثر است. این عصاره سبب تحریک

رشد و تمایز بافت می‌شود و اثرات ضد التهاب و آنتی باکتریال دارد. همچنین عصاره

هوفاریقون، عصاره روغنی این گیاه است که در درمان

زخم معده کاربرد دارد و اثرات ضد زخم و ضد

التهاب دارد.
نکتهٔ قابل ذکر در مورد این گیاه و فراورده‌های آن، تداخلات دارویی آن است که مصرف آن را محدود نموده و دلیلش هم مهار آنزیمی MAOاست، که با برخی از داروهای ضد افسردگی و داروهای دیگر تداخل شدید دارد. به هر حال، برای استفاده از این داروها، م با دکتر داروساز یا پزشک معالج لازم است.

تداخل‌های دارویی و احتیاط‌های پزشکی لازم برای مصرف مشتقات دارویی

جدول زیر، ۱۰ دسته از اثرات و تداخل‌های

دارویی و نکات قابل ملاحظهٔ

درمان دارویی با مشتقات شیمیایی ساخته شده از

علف چای را نشان می‌دهد.

[۲۷]

خواص ضد افسردگی

قدرت این دارو گیاهی در مقابله با افسردگی‌های خفیف تا متوسط و برخی موارد ماژور هم میزان با داروی‌های شیمیایی ذکر گردیده است اما مقالاتی هم وجود دارد که این موضوع را رد می‌کند.

[۲۸] از خواص دیگر این دارو، درمان دردهای دوران قاعدگی می‌باشد.

[۲۹]

آویشن

[۲] یا آزربه (

نام علمی: Thymes)

سرده‌ای از تیره

نعناعیان است. آویشن حدود ۳۵۰ گونه دارد. در ایران ۱۴ گونه گیاه معطر و چند ساله دارد.

[۳] این سرده به

مرزنگوش بسیار نزدیک است.

در زبان کردی کرمانشاهی به آویشن»، جعتری» و در سایر مناطق کردنشین به آن آنخ» یا اَزوِه» یا هه زوه» گفته می‌شود و در زبان ترکی به کهلیک اوتو» و در زبان لری به خصوص در مناطق بختیاری به این گیاه اوشوم» و (اِزبوئه) گفته می‌شود. در زبان مردم

رودبار

استان گیلان به آن، پلنگ مشک» می‌گویند و طعم دهنده اصلی غذایی به نام

شامی رودباری است. یکی از گونه‌های این گیاه که در مناطق کوهستانی شمال خراسان به وفور یافت می‌شود به زبان کرمانجی آنخ» نام دارد.

گونه‌های مختلفی از آویشنیان در کوهستان‌های ایران می‌روید. در کتب طب سنتی فارسی با نام حاشا»، اوشن» و صعتر الحمیر» نام برده شده‌است. در مناطق مختلف ایران گونه‌های مختلف ایران گونه‌های مختلف با اسامی محلی متفاوتی شناخته می‌شود از جمله در همدان آزربه»، در اطراف تهران آویشن یا آویشم»، در طالقان زروه»، در زبان کردی به آن جعتری»، آنوخ» یا اَزوِه» می‌گویند، و در مناطق آذری‌نشین ککلیک اوتی» یا کاکله اوتی»، و در سایر مناطق صعتر»،

زعتر»، اوشن»، اشمه کوهی»، سی سنبر» و

سوسنبر» نامیده می‌شود.

[۴]

در

شهرستان اقلید با نام

آویشن شیرازی (Zataria multiflora) می‌روید.^[

نیازمند منبع] در

آذربایجان غربی بخصوص مناطق کوهستانی

نقده رویش قابل توجهی دارد. در زبان ترکی به آن کهلیک اوتو (کهلیک = کبک و اوت = گیاه) می‌گویند. برخی آن را به دلیل تشابه اسمی با

کاکوتی اشتباه می‌کنند. در حالی که کهلیک اوتو (آویشن)، علی‌رغم تشابه اسمی با کاکوتی از آن متفاوت است. در

همدان به آن اَزبویه و در

کوخرد و همچنین

فارغانات

هرمزگان به آن اَوشُه درمناطق از کوه تشگرد فارغانات اوشه استکو می‌گویند. در چهارمحال و بختیاری به خصوص در کوهپایه‌های کلار و ناغان (اُورشُم) می‌روید. در

جلگه

دشتهای میانی

استان بوشهر نیز می‌روید و در

لری

دشتی بوشهری به آن اُوشِوم می‌گویند، این گیاه در نواحی کوهستانی

استان سیستان و بلوچستان هم می‌روید و در زبان محلی به آن ازگند» می‌گویند.ازبوئه اشتباها با آویشن اشتباه گرفته میشود و نام فارسی آن زوفا میباشد

کاربرد

در تحقیقی دربارهٔ اثرات گیاهان درمنه،

اسطوخودوس و

آویشن شیرازی بر روی باکتری‌های

Pseudomonas aeruginosa،

Staphylococcus aureus و

Klebsiella pneumoniae که در سال ۲۰۱۴ انجام شد، مشاهده شده‌است که هر ۳ اسانس دارای اثر مهارکننده بر روی باکتری‌های بیماری‌زا هستند اما اسانس گیاه آویشن شیرازی دارای اثر بهتری در مهار باکتری‌ها نسبت به اسانس گیاهان دیگر داراست.

[۵]

هم‌چنین از آویشن در صنایع غذایی (پیتزا، پاستا، ماهی، پنیر، لیکور، ذرت مکزیکی و…)، دارویی، بهداشتی و آرایشی استفاده می‌شود.

گونه‌ها

آویشنیان حدود ۳۵۰ گونه دارد، از جمله:

• آویشن اوراسیایی Thymus pannonicus

• آویشن پشمی Thymus pseudolanuginosus

• آویشن خزنده Thymus praecox

• آویشن زیره‌ای Thymus herba-barona

• آویشن لیمویی Thymus pulegioides

• آویشن معمولی Thymus vulgaris

• آویشن مورودر Thymus moroderi

• سوسنبر Thymus capitatus

• ثومون  Thymus serpyllum